Emeterio Arrese

ZARA

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,
liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.
 
Liburu gehiago eskuratzeko:
              http://armiarma.com/liburu-e

Iturria: Nere bidean, Emeterio Arrese. E. Lopez, 1913

http://klasikoak.armiarma.com/

Egileari buruzko informazioa:

       http://zubitegia.armiarma.com/egileak/00305.htm

IRU EGINTZ ETA AZKEN-ZATI BATEAN

ANTZERKI AU MOKOROA'TAR

EDUARDO JAUNAK ERESALDU ZUAN,

TA ZATI BATZUEK ABESTU ZITUAN

TOLOSA-KO ABESLARI-TALDEAK 1913-AN EGIN

ZIRAN EUSKAL-JAYETAN.

IRUDIGILLEAK

       ZARA: (zoratzallea)

       MUSKIÑ: (sorgiña)

       BORDA-TXURI: (Itur-en semea)

       TXONDAR: (Lelo-n aidea)

       ERKO: (aztarnaria)

       ITUR: (Koblakari-zarra)

       LELO: (gudarien buruzaria)

       GOITI: (bigalkiña)

       TOTA: (Lelo-n emaztegaya)

       SUDUN: (batzaldiko zarrena)

       SORGIÑ-TALDEA.

       AIZKOLARIK.

       GUDARIK.

AURRENENGO EGINTZA

Iruditegiak. Aurkeztatzen du Ameron-go sorgiñaren bizi-lekua. Gaua da.

Lenengo irudia

ZARA (ezker aldetik)

              Gabak artu nau bere mendean,

              aserre dago zeruba,

              biyurri dabil turmoien zale

              tximist izuen keñuba.

              Ordu txarrean egokitu zait

              oziñ-aundiko putzuba;

              ez ote da emen bordik?..., ara or

              norbaiten bizi-lekuba.

Bigarren irudia

Zara ta muskiñ

MUSKIÑ (atadian azalduaz):

              Atoz, ezagutzen det

              daukazun ikara,

              nora zoaz ain arrats

              illunean, Zara?

ZARA (arriturik):

              Nundik, nola dakizu

              nere izena'n berri?

MUSKIÑ:

              Etzait munduan ezer

              eskutatzen neri.

ZARA:

              Nor zera?

MUSKIÑ:

                             Ez bildurtu,

              zaude, zaude lasai,

              Ameron-go Muskiñ-ek

              etzaitu galdu nai.

              Gaiztoen lagun eta

              ongilleen etsai

              nere sorgintasunaz

              jar ziñeke alai.

ZARA:

              Zorigaitz edo onean,

              o Muskiñ astiya,

              zure bordan ekatzu

              atseden aldiya!

MUSKIÑ:

              Atoz, geitu baño len

              daukazun larriya

ZARA (sartuaz):

              Nere larritastma

              ez da beste gauzik

              gudara joan arteko

              arazoa baizik.

              Bigar dijoa Lelo,

              urrun dago emendik,

              eta garaiz beregan

              iritxi nai det nik.

MUSKIÑ:

              Lelo, Lelo, on-eginzale,

              Lelo nik niadarikatu,

              aren ordez Tota-n jabe

              laister izango zera zu,

              laister, Zara, nere bidez,

              iñor ez bezin doatsu.

ZARA:

              Tot'ederraren jabe ni

              zalla da bein izatea.

MUSKIÑ:

              Maita dezazu ta sarri

              izango zera maitea.

ZARA:

              Esango nuke amets on bat

              egiten ari naizela

MUSKIÑ:

              Ez, ez; iduripen gabe

              jardun nik esan bezela.

              Orain... artu ezazu, tori

              indar gozo-dun mixtela.

ZARA:

              Edari onen doaya

              sorginkeri leunean

              ixuri bedi, o Muskiñ!

              nere kolko gogorrean.

(Edan ondorean loak artzen du, ta bitarte ontan entzuten da sorgiñ-otsa).

SORGIÑ-TALDEA (barrendik):

                     Ja, ja ja, ja,

                     ju, ju, ju, ju!

              Andre Muskiñ, andre Muskiñ,

              askai zoroen erregiñ!

              Entzun, entzun gau-algara

              zer alai oziñik-oziñ,

              gure lagun illun-narra

              t'ekaitza berare sorgiñ.

              Gaur degun festa-billera

              arrats obegoan eziñ;

              goazen egan, goazen ariñ,

                     Uju, iji, ju,

                     ja, ja, ja, ja!

              Andre Muskiñ, andre Muskiñ

              askai zoroen erregiñ!

(Oiek kantari ari diran bitartean, Muskiñ-ek egiten ditu bere sorginkerik, noizik-bein garr-aldi batzuek sorta eraziaz ontzi zar batetik).

ZARA (esnatuaz):

              Zer oyu dira, zer talde bizi

              naspilkor oiek aidean?

MUSKIÑ:

              Gauen alabak zure gidari

              goiz'argitu bitartean.

ZARA:

              Eskertu nai det eman dirazun

              itxaropen doatsua.

              Zure bitartez eroso eta

              pozkidaturik nijoa.

MUSKIÑ:

              Garai onean arkitu dezu

              bizi naizen ingurua,

              zu bezelako igeslari bat

              ez dabil emen galdua.

(Biak):

ZARA:

              Kezka larrien asnas estuba

              arindu zait bat-batean,

              ez det ikusten eriotzaren

              itzalik orain aurrean,

              Tota bakarrik, Tota-n oroitza

              daukat irudimenean.

              Banijoake Muskiñ astiya,

              t'arengan alboratzean

              ziñismen dena ipiñiko det

              zure sorgintasunean.

MUSKIÑ:

              Gorozmendiko mugatik aruntz

              Erniyorako bidean

              jarrai ziñezke, irten soseguz

              zedorrek nai dezunean.

              Aisa, txit errez igoko zera

              aldapik aundiyenean,

              amaitu dira lengo nekeak,

              zoaz oinkid'ariñean.

              Zoazkit, eta ziñismen dena

              iduki nere esanean!

BIGARREN EGINTZA

Iruditegiya: arizti bat. Urrutinean ernio-mendi.

Lenengo irudia

(Azaltzen dira eskuitik Borda-txuri t'aizkolarik. Arratsaldea da).

BORDA-TXURI:

              Eguzkiaren arratsaldeko

              errañu-sort epeiduak

              gorde baño len ikutzen ditu

              Erniyoren aitz-buruak.

              Ta isil-aldiya nola datorren

              berekin otoitz-orduak

              isildu dira mendirik-mendi

              ernai zetozen oyuak.

TXONDAR:

              Basotik ere otoitz

              antzera lañoa

              illun aurrean goronz

              banatzen dijoa.

BORDA-TXURI:

              Bai, gure lurra egonik umant

              illezkorrez ain betea

              leitsu bizi da euzkotar aien

              gogo aditz-emallea.

              Ara min, ara nola dijoan

              laño-bilgumen ezea;

              ori da lengo gudari zarren

              asnas lurrintsu maitea.

BIYAK:

              Gai eder dezun kemea,

              sasoizko laguntzallea,

              zure giroaz orniturikan

              gure biotz barrunbea

              euzkal-mendien egaletatik

              zeruraño igo zaitea!

AIZKOLARIK:

              Zantso txar batez nastu nai emen

              obietako pakea;

              Pister ikaraz Erromatarrak

              entzungo dute gurea!

BORDA-TXURI:

              Gudazaleen griña berriro

              orroka dabil an bean,

              eziñ aspertu beñere gudaz,

              eziñ bere itxumenean.

                     Ergal arroak,

                     gero malkoak

              zer dira oien artean

              baldin pakezko lore malatsa

              negar egin ondorean

              iñoiz ernetzen ezpazaiote

              biotzaren barrenean?

TXONDAR:

              Itur-en seme ona

              Borda-txuri

              Jainkoak erakitu

              goitizlari.

BORDA-TXURI:

              Berak almen-doaya

              emanaz ugari

              egin zaituzte arrotz

              aien bildurgarri.

              Pakean, paketsuak,

              gudan gudalari,

              zuek ain zangar eta

              Itur koblakari.

AIZKOLARIK:

              Jayotzez datorkio

              ludi ontan noski

              dezagokion era

              gauza bakoitzari:

              azkonarra nar eta

              miruba egalari

              aitortu bear gaya

              berez dubenari.

              Bereztasun au iñork

              ezin kendu guri;

              euskaldunak euskaldun

              len, orain ta beti.

Bigarren irudia

Lengoak eta Zara

ZARA (guztiz nekatua):

              Onuntz-bideko maldari gallen

              emanik al bezin azkar

              sorterritasun leyalak zuen

              artera gogotsu nakar.

TXONDAR:

              Zorionean!

ZARA:

                               Bart jakin nuen

              nola berriz Erromatar

              gaizkille oiek nai duten gure

              lurra billuztu su ta gar.

AIZKOLARIK:

              Asmo likitsa; ez egundaño

              bizirik gauden artean,

              etsaien mende gelditu baño

              ill obe da gurutzean!

ZARA (maltzur):

              Orixe bera gogoraturik

              onera netorrenian

              asnas'artzeko betarik gabe

              ibilli naiz gau guzian.

TXONDAR:

              Aldezu armik?

ZARA (erakutsiaz):

                                  Ara konkordun

              aritz-makilla nik emen,

              Leitzalarreko baso beltzean

              aukeraz ebaki nuen.

TXONDAR:

              Egoki zatoz.

AIZKOLARIK:

                               Irmu ta jator.

ZARA:

              Eraso nai det lenbailen,

              Zer gai arrotzek izan lezake

              makill onek ainbat almen?

Irugarren irudia

Lengoak eta Erko

ERKO (Zara-ri):

              Errai beltz dezun inpernutarra

              nola zerade onuntz bildu;

              nola zure gaiñ ez dira, Zara,

              tontor guziyak amildu?

TXONDAR (arriturik):

              Zer entzuten det?

ERKO:

                                        Gizon au, Txondar,

              Lauburu-pean ez artu,

              onen eskuak Mutilleder-en

              odolez dira gorritu.

ZARA (larriro):

              Aldendu zaite!

ERKO:

                                   Alperrik zabiltz

              eskutatzeko asmoan;

              naiz ori gerta ez legoke bein

              pakerik zure kolkoan.

TXONDAR:

              Lelo-k zer egin agindu arte

              t'ez dedin igesi joan

              legautsari au sar dezazue

              beeko azari-zuloan.

(Eramaten dute aizkolarien tartean t'oyekin batez joango da Erko).

Laugarren irudia

GAU-OTOITZA

(Barrendik. Gero ta bertarago entzungo balitz bezela).

              Sasoi da eta urbil gaitean

                     otoitz-mendira

              guraso zarren obi dontsuak

                     dauden tokira,

              oiek illargi bete-beteaz

                     argitu dira

                     t'ari begira

              bigal ditzagun eresi denak

                     zeru garbira.

(Azaltzen dira Lelo, Itur eta gudarik. Itur igotzen da aritz-ondoko arkaitz gañera illargia goratzen ari dan batez).

ITUR (illargia-ri begira):

              Ongi etorri gabiro ederren

              koroi zeran illargia,

              agur zaitugu Jaungoikoaren

              zeruko mandataria!

              Iraupen luzez erakutsirik

              musu borobill aundia

              zelai, baso ta mendietara

              betor, betor zure argia!

              Guri begira pozkidaz Aitor

              ber-bera dagon auskia,

              agertz alai ta betea dezun

              illargi zoragarria...

              eman deiguzu, eman deiguzu

              garaimenaren saria!

GUDARI-TALDEA (illargiari):

              Jaun-Egilleak bigaldu zaitu

              guregan, auski zintzoa,

              errañu leunaz adiaztera

              albiste goienekoa.

              Ongi etorri, eman deiguzu

              bigar garaimen osoa!

ITUR:

              Doatsua milla bider

              goiturik biotz t'adia

              paketasuna kantatzen

              ari dan koblakaria;

              bañan aitu da lurrean

              pakezko egoitz-aldia,

              ez du gizon berekoyak

              maite nai aren zoria.

              Aritzaren kerizpean

              jayo geran euskaldunak,

              lanbide onetik datorren

              bizitza gura degunak,

              zalazten gaitu berriro

              arrotzen likistasunak;

              berriro zantsoka datoz

              urrun-tar kopet-illunak.

              O, Lelo! zure dearrak

              adierazo du agitz

              ta euskaldun jator guzien

              irrintzik oyarka dabiltz.

              Gelditu bedi Octaviano

              lotsetan bigarren aldiz;

              Aitor-ek bere laguntza

              eman derizula berriz.

(Lelo-k makurtzen du burua, aizkora daukan besoa luzatuaz).

LELO:

              Ez naiz, ez, odol ixuri zale,

              ez nago griñaz jantzia,

              eripetzen det barren-barrendik

              gizonen zitalkeria.

              Ta ni bezela berez izanik

              euskaldun nekazaria

              suarki baña miñez du beti

              entzun guda-karrasia.

GUDARI-SAILL BATEK:

              Guk nai ez arren etsai dollorrak

              ontara beartzen gaitu,

              pizti-tzar ori gizalegean

              ezin beñere jarraitu.

LELO:

              Anaitasunez elkarri lagun

              egitea beste asmorik

              ez dun emengo baserritarrak,

              aldakar iñoren gaitzik?

              Zertako datoz ixkanbill garrats

              oriek Tiber-aldetik;

              arrano beltza zertako dabill

              neke gaiztoau alperrik,

              ezpadu iñolaz egingo gure

              arkaitz burutan kabirik?

BESTE GUDARI-SALLA:

              Gizonentzat gai osagarria

              lurrak eman nai ugari,

              gizonak berriz lurran gañean

              jazarka buru-belarri.

                     Euskalduari

                     bere muga utzi,

                     Jaunak eman zion

                     lur au sorterri.

LELO:

              Baserrietan gelditzen dira

              zuen emazte txintxoak

              guk baño leno zantsoen otsa

              nabaitu zuen gajoak;

              baserrietan ume ta zarrak,

              bakardadean basoak,

              mendiyak mutu, txondar denak soill

              t'izerdi gabe soroak.

              Egun txintaren garayaz bigar

              bagoaz denok urruti

              t'ordu artean lotara zoazte,

              atseden on bat iduki.

              Maitagarri-ren ego bigunak

              zuen betazal gaiñ aurki

              jausiko dira. Gabon, gabon!

DENAK:

              Gabon, gabon! Gau eder ontan

                     Maitagarri

                     ametsen jabe

                     izan bedi.

                     Bigar Basojaun

                     ta gaur ori

                     guretzat dira

                     laguntzari

                     Gabon, gabon,

                     loa betor

                     osagarri!

IRUGARREN EGINTZA

Iruditegiak aurkeztatzen du arkaitz zulo aundi bat.

Lenengo irudia

(Agertzen da Zara baxter batean exerita eskuaz kopetari eusten diola. Entzuten da gudara dijoazen jazarlarien kantua).

GUDARI BATZUEK (barrendik):

              Utzirik emen euskal-menditan

              onez arki zan pakea

                     bagoaz beera

                     urrun aldera

              gudari-talde gaztea

              Agur Erniyo! luzetzi gabe

              gure zai egon zaitea,

                     laister gera emen

                     goiturik gallen

              jeistera goazen bidea.

              O, sorterriya! ez dezu izango

              itxogiñ-aldi luzea!

BESTE GUDARIK:

              Bitarte ontan emakumeak

              jardun bitez aurrairi lo

              egiñ-erazten bular sendoaz

              aur oiek ase ta gero.

                     Ala berian

                     txabol zarrian

              aiton sorra lasai bego;

              mendi-mutillak ernai goaz ta

              gure buruzari, Lelo,

              Lelo, Lelo, Lelo,

                     zure diñ'ez

                     ogei mill'arrano.

              Etsai zitala: askoz obe dek

              onuntz inguratu baño

              ekarri dekan bidea berriz

              alik laisterren igaro!

              Abil, abill!, ire zankotan

              indarrik baldin badago

              soiñ-burni oiek erantzi eta

              itzul ari, Octaviano.

LELO:

              Atxur ta layen ordez arturik

              kirten sendodun aizkora

              Erromatarrak purrukatzeko

              iritxi zaigu denbora.

              Ekaitz guzien indartasunez

              besoak astinduz gora

              txistuka ziur aizkoren ertzak

              bijoaz aien lepora.

DENAK:

              Omen, omen! gure omengarri

                     izan bedi

              isuriko dan odola! (Ixiltzen dira)

ZARA (jeikiaz):

              Nere ustean obe biarrez

              gorde-lekura netorren,

              t'esango nuke alegiñ ontan

              alperrik ote nabillen.

              Zori makurra sayatutzia

              igeska bat nor beraren,

              eriotzaren itzala beti

              erailleak bere ondoren.

              Ez det ziñisten (baiez aundian)

                     ez det ziñisten,

              sorgiñak ala esan arren,

              agindutako sari on ura

              arki nezakenik emen!...

              Ordu latz izugarriak,

                     egun illunak

              ipintzen dizkit aurrean

                     ekorkizunak.

              Gezurrezko itzak ziran bart

              Muskiñ-i entzunak,

              madarikatu nau bere

                     sorgintasunak!

              Bildur naiz Tota-n jabe

                     egin bearrean

              amilduko ote naizen

                     betiko illunpean.

              Lozorroaz bezela

              neri gaur gaubean

              ager zaizkit oroitzak

                     irudimenean.

                     Zoazte itzuri,

                     ez gaur ibilli

                     nere gogoan!

              Zoazte laister edo eriotza

                     betor beingoan!

              Leiza-zulotik amildu eta

                     naigo det gero an

                     illotzik arki

                     t'ez orla bizi

                     zorigaiztoan

              egun eta gau nere animako

              leiza-zuloan.

Bigarren irudia

Zara ta Goiti

GOITI:

              Biotz on baten leyaltasuna

                     adizkigarri

              zenbateraño iritxi leiken

                     iñork ez daki.

              Mutilleder-en agintzaz da bat

                     onuntz etorri

              jakiñaztera barkatu egin

                     dizula zuri.

ZARA (alaituaz):

              Aldi gaiztoen orduak beraz

                     amaitu dira?

GOITI:

              Irten ziñezke noiznai emendik

                     zabaldegira.

ZARA:

              Noan, noan gau illun ontatik

                     egun berrira,

              urdintasunez jazten ari dan

                     marboill aundira.

              Errai beltz oiek utzi ta noan,

                     noan argira!

Irugarren irudia

(Lengo zapi-laburra (telón corto) igo ta azaltzen da Totan bizitza. Tota lo dago. Alboratzen zaio andre Muskiñ ixil-ixillik, ta aren bekokian ziñu batzuk egiñik eskutatzen da algara izugarriaz).

TOTA (amets gaizto batetik esnatuko balitz bezela):

              Nor zan, nork egin du

                     lengo algara?

                     O, zer dakust? (Zara ikusirik)

                     Zara, Zara!

                     nundik zatoz

                     neregana?

ZARA (maitetsu):

              Entzun, Tota, aditu nere

                     albistea,

              kendu zait orain barrengo

                     naigabea.

TOTA:

              Esan, esan!

ZARA:

              Neketan igaro arren

                     gau luzea

              beronek zekar ondoren

                     goiz obea.

              Jaunari ezker Mutilleder

                     ongillea

              sendatu da t'otoi dagit

                     egindea.

              Bere erru zan nik ain gogor

                     ekitea;

              ez naiz, Tota, ez naiz gizon

                     iltzallea.

TOTA (limurki):

              Biotz on leyal ori

                     ezin diteke

              legautsari batena

                     izan beñere.

              Ziñisten det, ziñisten,...

                     bakoitzak bere

              ixpillua begitan...

                     O, Tota, zure

              itz eder oiek pozaz

                     ipiñi naute!

                     Zu zera nere

              gau illuneko izarra,

                     ta ni zu gabe

              negarrez bizi baño...

TOTA (zer gerta zaion ezdakila):

              Ai, Zara! Egundaño

                     zuri entzun arte

              ez naiz orla zorion

                     ta kezkaz bete.

              Biotzak alaz guziz

                     nayago luke

              bertan amoriyozko

                     loreaz erne:

              ixildu bear baña...

                     ezin det gorde.

ZARA (eztiro):

              Arbolak bere ostoa

                     iñolaz ere

              aizerik ez dagola

                     mugi elezake;

              ala gu biyok, Tota,

                     zori ortan gaude

              zeruetako ipar

                     gozoen mende.

              Uso maitagarriya!

                     erruki zaite,

              egin zazu biotz au

                     zurean jabe.

              Atoz!, nere besotan... (arenganduaz)

TOTA (iges egin nayaz bezela):

              Zara, Zara! Ene!

              Zer gerta zait? Zoazkit;

              ez, ez... zaude...! (Zara-gan biurtuaz)

              atsegin denak betoz

              gure bitarte!

ROMANTZA

ZARA:

              Iturri leun garbi ontan

              O, kutun zoragorriya!

              anima gaxo eritu batek

              ase du bere egarriya.

              Orain, Tota, zure alboan

              bizitz eder pozgarriya

              igaroko det gordeaz

              bi biotz oien kabiya,

              Untzak maita dun bezela

              arkaizti onen gerriya

              maiteko zaitut emanaz

              doatsutasun guziya,

              Mirabe aingerutiya,

              erregiñ goitik jetxiya,

              gaurtandikan izango da

              untz eta lorez jantziya,

              zure jarkoi, Mendikute,

              koroi berriz, eguzkiya!

TOTA:

              Itz bakoitzean zuk ainbat

              argitasun dariyona

              kupi det ain kupigarri

              arrats osuan egona.

              Entzunik orren eztiro

              zure biotzak diyona

              ez nuke esango zeranik

              lurbir'ontako gizona.

              Artu dezazu, artu Zara,

              nere kolkuan dagona,

              maite zaitudan ezkero

              bat egin zagun biyona

                     emanaz elkarri

                     zorion ugari,

              illargi bete-beteaz

              eman genezakiona.

BIYAK ELKARRI:

              Gure kate biguna

              Jaunak emen beau

              azkatu eta berriz

              zeru zabalean

              are bigunkiago

              lotu bitartean

              limurtasun gozoaz

              maitatu gaitean.

              O, biotz on ederra!

              Goi-argien arreba!

              zu gabe lurrean

              enitzake biziko

              denbora luzean.

              Nere amets urdiña!

              Nere poz t'atsegiña!

              beti aldamenean

              bizi gaitezen biyok

              mendi magalean,

              Erniyoko pagadi

              gereitsuenean.

              Arki gaitean beti

              beti aldamenean!

Laugarren irudia

Lengoak eta Goiti

GOITI:

              Irrintz alayak, irrintz alayak

                     tontorrik-tontor!

              Garait-otsa da mendi gañetan!

                     Lelo badator!

              Onen bidera banoa, Tota,

                     albezin pizkor,

              zartu naiz bañan ez dira nere

                     indar guzik sor.

              Lur ontan Lelo gure zaindari,

                     t'an goyan, Aitor! (joaten da Izar utzita)

TOTA (Irudiak berak erakusten duan bezela):

              Errukarri naiz!

ZARA:

                                  Basora goazen!

TOTA:

              Lelo gaxua, Lelo maitia!

ZARA:

              Tota, ez itxogiñ;

              irten gaitean emendik azkar,

              atoz nerekin!

Bosgarren irudia

Azaltzen da Lelo

TOTA:

              Lelo, nere Lelo!

(Bitarte ontan erasotzen dio Zara-k Lelo-ri ta iltzen du).

ZARA (larriro):

              Tota, Tota; aldegin zagun!

(Joaten dira biyak aurreko zapiya jeisten ari dan batean).

LAUGARREN EGINTZA

Bigarren egintzako iruditegi bera.

ERESIA

DENAK (barrendik):

              Illoztu zaigu Lelo,

              ill buruzaria,

              Lelo-n galdezka dago

              bere sorterria!;

              ura gabe zurtz emen

              arkirik guzia

              erreka zakon eta

              mendi-goi tentia

              negartzen ari dira

              Lelo-n ilberria.

              Arindu iguzu bada,

              jaun oz-tar aundia!,

              penaz eztali gaitun,

              odoi beltz nagia!

              Gugaz kupitu zeran

              adierazia

              eman, eman pizturik

              zeruko uztargia.

              Bidaldu iguzu andik

              Lelo-n par-irria!

ERABAKIZALEEN BATZ'ALDIA

(Eresia abestu ondoren azalduko dira Sudun ta Txondar beren gudari ta erriko aitonen aurretik. Azken, Tota ta Zara. Oiek, bakoiza bere aldean jarririk egongo dira Sudun-en aurrez beste guziez inguratuak).

SUDUN (aserre. Tota ta Zara-ri):

              Ezin ziñeztu leiken eginde

              lotsagarri batez orain

              bizitz illunen goibeltasuna

              eralkitu da zuen gain.

              Lelo-rengan, O! zer burutasun

              euki dezute zuek ain

              erru gaiztoaz ari emateko

              zorigaitza laguntz ordain?

              Biotz gabeak!, loikeri orrek

              euskeraz izenik ez du

              ta nik ez dakit zenbateraño

              zuenak madarikatu;

              ez neike bada beñere Lelo-n

              erailleagaz kupitu.

TXONDAR:

              Ongi diyozu; gaur zeran baño

              obetogo ezin jardun,

              eskergabeak elezateke

              eripena baizik entzun.

              Alaz guziyaz, il zan maite ark,

              gogoratu zaite, Sudun!

              azken orduan oieri nola

              barkatzeko esan zigun.

              Aren esana begiramenaz,

              oroiturik egin zagun.

SUDUN:

              Ezagun dezu Lelo-ren

              alde jator bat zerala,

              badirurite itz oiek

              zerutik jetxi dirala;

              egoki datoz, O, Txondar,

              biotz aundi ta leyala!,

              bañan agintz ortarako

              nik ere nai arren ala,

              eskubiderik ez du iñork

              gure batz onek ezpada,

              t'orain bere iritzia

              emango du bereala.

(aiton billera-ri)

              Barkatzen aldiezute

              ergal oieri bizia?

AITON DENAK:

              Egin bedi, egin bedi

              Lelo-ren borondatia!

SUDUN (Zara ta Tota-ri):

              Legez ta bidez pistien jankai

              izan bear zendutenak

              entzun dezue zer ta zergatik

              ezetz dion zar-billerak.

              Bizirik uzten zaituegu ta

              bizitz illun orrek berak

              zuenganatu bitza gaurtandik

              eripen-ordu latzenak.

              Lur garbi onek eztu gorde nai,

              ez du nai estali ezur likitsik,

              eta oraintxe bertan gure mugetatik

              urrun bazoazteke, doakabeak!

              t'ill arteraño gau t'egun

              gorrotoaren eraunsi beltza

              izan bedi zuen lagun.

ZARA (gogorki):

              Zuen odol zale ta

              izango naiz arrotz;

              laister entzungo da emen

              nere zantsoen ots

                     errakoya!

SUDUN:

                     Zoazte!

ZARA (Tota-ri):

                     Atoz!

TOTA (errukarri):

                     Doakabe naiz!

                     Otoi, otoi!

(Joaten dira biyak. Tota-k ille mordoa erdi banatua eukiko du).

SUDUN:

              Aitormendiko pagadi zarra:

              zure lurpean Lelo-ri

              atseden on bat eman zayozu,

              atseden bere soñari!

              Goazen basora; oroitz loreaz

              ernetu bei Aitormendi!

(Goititz oiek abestu bear dira «Azken-Abestia»-n aurretik, eskutatzen dijoazen bitartean).

AZKEN-ABESTIA

GUZIAK (barrendik)

              Lelo, Lelo, il Lelo

              Zara-k il Leloa;

              Zara-kin Tota, biyak

              elkartze gaiztoa.

              Igeska dabiltz, etsai

              dute lur osoa,

              etsai, etsai sortitza,

              aserre Jainkoa.

              Berengan mendiz-mendi

              Lelo-ren gogoa

              aiez madarikatzen

              oyarka dijoa.

              O, Lelo, euzkotarren

              esnale beroa!

              zu gabe illun ta mutu

              aizpeko basoa.

              Lelo, Lelo, il Lelo,

              Zara-k il Leloa;

              Goyen Lelo-k iraupen

              beti-betikoa!

(Abesti au amaitu baño lentxeago sortzen da oztadar edo uztargia).

AZKEN-ZATIYA

(Azken-Abesti ondoren jasorik lengo zapiya, iruditegiak aurkeztatzen du erreka zakon illun bat, bere aitz aundien tartetik uramildea balijoaken antzera. Gainkaldean egurrezko zubi zar bat. Urrutira mendi basatiak).

ZARA (aitz gañetik zubira dijoan bidean):

              Etsai daruzkat zeru ta lurra,

              indarrak labur, biotza larri,

              gogua lauso, betillun;

              lengo sorgiñen otsa berriro

              erruz darabil gau t'egun.

              Birau t'algaraz eriotz-ardall

              izugarriya besterik

              ergai latz ontan ezdatorkigu,

              ezdatorkigu iñundik.

                     Ekaitz orroa,

                     sortze gaiztoa,

              itzuli zaite nigandik!

(Zubi-gañetik ur-bitzari begira)

              Begira nagon iturburuko

              lats arro t'amilkaria!:

              esku nereak zure aparretan

              garbitutzeko zoria

              emanik orain, kendu zaidazu

              odolezko orban guzia!

(Ergai ontan ekaitza sortzen dan batez izaten du Zara-k agertzirudi galgarria, t'eskutatzen da larriro, esanaz):

              Basojaun, Basojaun!

TOTA (barrendik):

              Bizitz ontatik nere

              anima gaxoa

              Jauna, zure bitartez

              Lelo-gan bijoa!

SORGIÑAK (barrendik):

              Uju, ju, ju,

              ja, ja, ja, ja!

              Lelo, Lelo, il Lelo,

              Zara-k il Leloa!

TOTA (Aitzpetik azalduaz. Soñekua erdi urratuba t'ille mordoa zintzilik txoro baten eraz).

              Nora nua? Bañan gaur...

(Ikusiko balu bezela)

              zer naiz? Zara, Zara!

              sortze gaiztozko nere

              galgarri zerana,

              zoaz aldamenetik,

              zoazkit!, itzuli!...

              Zer nabil ta nun nago,

              zer istillu larri

              goibeltasun aroaz

              datorkit, ai, neri?

              Lelo-k ere an goitik

              oztots izugarri

              batez bere aserrean

              madarikatu ni.

              Lelo, Lelo illotzik, (belauniko)

              ni berriz ain bakar;

              Arren! kupitu zaite,

              itxaron bat eman;

              entzun anima gaso

              t'aul baten deadar

              errukarria! Lelo,...

              zorionik ez daukat

              il ziñan ezkero!

              Otoi Lelo maitia,

              otoi, Lelo,... Lelo,... Lelo!

(Azkenengo itz-neurtua esaten ari danean zutik jarri nai luke, bañan erortzen da luze-luze aitz gañera estal-zapiya jeisten ari dan bitartean; entzungo da berriro ekaitza sorgiñ-otsakin batez).